Monumenten worden gezien als symbolen van een samenleving, als ‘lieux de memoires’ van wat eens was. Maar wat, als die monumenten er zelf niet meer zijn? Van alle monumenten die Nederlands-Indië ooit heeft gekend, was het Koningin Emma Monument in Soerabaja misschien wel het kortste leven beschoren. De enige sporen die het naliet zijn enkele artikelen in de dagbladpers, en – dank zij het project ‘Foto zoekt Familie’ van het Tropenmuseum – een enkele foto, gemaakt door een particulier.

Zoals bij vele andere foto´s uit dit project: de maker van het plaatje is ons onbekend. Uit het album kan worden opgemaakt dat het een familie betrof die aan de Embong Kenongo heeft gewoond, op een steenworp afstand van de gouverneurswoning. We stellen ons zo voor dat de man des huizes met zijn vrouw en dochter naar het park voor de gouverneurswoning is gewandeld, en daar deze foto heeft gemaakt. De tekst van het monument – “opgedragen bij het jubileum van de Koningin Emmaschool” – helpt ons een reconstructie te maken van het doel en de bouw.

De Openbare Technische School werd opgericht bij besluit van de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië van 12 januari 1912. Het was de voortzetting van een al eerder bestaande opleiding aan de Burgeravondschool. De nieuwe school, gebaseerd op dagonderwijs, had een opleidinging voor bouwkundigen en machinisten. Met instemming van de Koningin-Moeder, kreeg zij bij gouvernementsbesluit van 11 februari 1913 de naam Koninging Emmaschool. Later werd de schoool, die aanvankelijk een 4-jarige cursus en later een 5-jarige cursus kende, uitgebreid met een chemisch-technische studierichting. Tien jaar na de start, in 1922, betrok de school een nieuw gebouw aan de Prins Hendrikkade.

Een bijzondere viering

In het studiejaar 1935/36 werden de eerste voorbereidingen getroffen voor de viering van het 25-jarig bestaan. Deze viering zou niet worden georganiseerd precies op de dag van het eerste gouvernementsbesluit, maar na voltooiing van het 25-ste studiejaar, en dus in het najaar van 1937.
In de maand maart van dat jaar stuurde het schoolbestuur al een circulaire naar de plaatselijke pers, met daarin de aankondiging van de bouw van een monument, met als doel het jubileum te markeren. Koningin-Moeder Emma was in 1934 overleden, en het zou haar ter ere strekken als de school die haar naam voer een monument aan haar zou wijden. Eerst werd gedacht aan een monument op het schoolerf, maar dat was, gelet op de belangrijkheid van Emma, en mede gelet op het feit dat er in Nederlands-Indië nog geen monument voor haar was opgericht, onvoldoende. De directeur, ir. J.W. Halbisch, had contact gezocht met de burgemeester, en hem gevraagd of deze het een goed idee vond hiervoor een plekje te zoeken in de openbare ruimte, en of de gemeente dan na de jubileumviering het monument verder zou kunnen verzorgen.

Ruimte maken

De burgemeester leek het zó´n goed plan, dat hij meteen uit naam van het gehele gemeentebestuur zijn toestemming gaf. Eind september werd de zaak nog pro forma voorgelegd aan de gemeenteraad, waarbij de burgemeester meteen zijn plannen ontvouwde voor de locatie: “Een moeilijkheid is nog het vinden van een goede plaats. Men heeft aan het Jaagpad langs de Kali Mas op Ketabang gedacht en ook aan het Boengkoelpark. Maar beide plaatsen lenen zich minder voor een dergelijk monument. Daarom heeft men eindelijk het oog laten vallen op het Kroesenpark. Daar kan het monument uitstekend tot zijn recht komen, maar dan moet het Rambaldo-monument, dat daar minder op zijn plaats is, verhuizen naar het veldje bij het vliegterrein.” De burgemeester voelde er verder veel voor om dan het park om te dopen van Kroesenpark in Koningin Emmapark.
Aldus geschiedde. Het Kroesenpark (genoemd naar J.C.Th. Kroesen, resident van 1888-1896) werd omgedoopt tot Emmapark. Het borstbeeld van luchtvaartpionier A.E. Rambaldo (1879-1911) verhuisde naar marinesociëteteit Modderlust in Tandjoeng Perak.

Een doordacht ontwerp

Inmiddels werd al in volle bedrijvigheid gewerkt aan het monument.
De Commissie van Voorbereiding had iets artistieks gewild, maar tegelijkertijd iets eenvoudigs, “gezien de grote eenvoud, die H. M. Koningin Emma kenmerkte.”
Het ontwerp, afkomstig van een architect uit Batavia, Jan Martijnse, werd als volgt omschreven: “Het is een monument van kracht, maar ook van eenvoud. De bergsteen, waaruit dit monument zal worden opgetrokken, is bedoeld als toonbeeld van onvergankelijkheid, (onvergankelijke trouw aan Oranje). Het stromend water, dat bij het voetstuk ontspringt (aan de achterzijde van het monument) een zinnebeeld van de altijd levende verering en nagedachtenis. De grote bloemenschaal met paarse verbenia’s, een blijvende bloemenhulde aan deze nobele Vrouwe (paars de kleur der verering onzer doden), terwijl de bronzen plaquette op een fond van lichtgekleurde zandsteen een extra verzorgden indruk maakt. De inscriptie ter zijde van de plaquette met de beeltenis der vorstin luidt: ‘Hooge Naamvrouwe der school. In eerbiedige nagedachtenis opgedragen bij gelegenheid van het 25-jarig jubileum der K.E.S.’”
Het was duidelijk een ontwerp waarover was nagedacht. Uit Nederland werd toestemming verkregen. Het had Hare Majesteit mogen behagen.

De kosten

Het feit dat de school vooruitlopend op deze toestemming al in maart van dat jaar de pers had ingelicht, had alles te maken met het feit dat de financiën nog niet rond waren. Het monument zou de gemeente worden aangeboden door directeur, leerkrachten, oudleerkrachten, leerlingen en oud-leerlingen. Van hen allen werd daarom een financiële bijdrage verlangd.
Bij het Soerabaijasch Handelsblad viel dit in verkeerde aarde. Dat oud-docenten en oud-leerlingen een bijdrage werd gevraagd was tot daar aan toe, maar dat de huidige leerlingen min-of-meer verplicht f. 0,25 per maand moesten betalen voor iets waar ze zelf niet om gevraagd hadden en “waarvan zij in geen enkel opzicht zullen profiteren”, was uit den boze, aldus een knorrige scribent. Waarschijnlijk is hij hiervoor op het matje geroepen, want de verdere verslaggeving van het blad is volledig in lijn met de feestelijkheid van het gebeuren.

Het jubileum

Uiteindelijk was het dan zover. Tussen maandag 20 en donderdag 23 december 1937 vond een uitgebreid feestprogramma plaats. Naast atletiekwedstrijden, gymnastiekdemonstraties en een dansavond (met een optreden van de Harry Martinez Band), was plaats voor een officiële bijeenkomst voor de alle genodigde hoogwaardigheidsbekleders. In zijn toespraak gaf directeur Halbisch een uitgebreide historische schets van het technisch onderwijs in Nederlands-Indië. Tevens bedankte hij het plaatselijke bedrijfsleven voor de geboden aanvullende financiële steun voor het monument.

Het hoogtepunt van de feestelijkheden vormde de onhulling van het monument, een dag later. Uit de Indische Courant: “Door de leerlingen van de school was een ruime tribune gebouwd, die de makers eer aandeed, terwijl aan weerszijden van het monument palen waren geplaatst, die met oranjedoek getooid, voor een feestelijke entourage zorgden. Aan beide zijden van ‘t grasveld stonden de leerlingen van de K.E.S. in sportkleding opgesteld. Vaderlands klokkespel begroette de vele bezoekers met zijn vrolijk gebeier. De belangstelling voor de plechtigheid was groot, de Gouverneur van Oost-Java en alle burgerlijke en militaire autoriteiten, die men bij zulk een plechtigheid ln Soerabaia kan verwachten, waren aanwezig, voorts zagen wil vooraanstaande personen uit den handel-, industrie en onderwijswereld, vele particulieren en het lerarenpersoneel van de K.E.S.”

Tot in lengte der dagen

Na toespraken van Halbisch (wederom) en onderwijsinspecteur Hommes, kreeg gouverneur Ch. O. van der Plas het woord. Hij besloot zijn rede aldus: “Dit gedenkteken wijst ons op de plicht van ons werk jegens het Nederlandse volk. Moge het tot in lengte der dagen een baken blijven, waarop wij ons allen kunnen richten.” Vervolgens begaf hij zich naar het gedenkteken, en knipte het koord door, waardoor de vlag, die tot dusverre de plaquette met het borstbeeld van Koningin Emma bedekte neerviel, en het waarlijk fraaie monument in zijn sterke en toch sierlijke lijnen werd onthuld.”
Ter afsluiting van dit alles werd door het erecomité nog een telegram gestuurd naar Hare Majesteit Koningin Wilhelmina, waarin hulde werd gewezen op de onthulling van het monument en hulde werd betuigd aan “Uwe Majesteit en Prinses en Prins.”

De Koningin Emma School heeft misschien wel geen mooier moment gekend dan dit. Een paar jaar later werd door de plaatselijke legerleiding een zwaar beroep gedaan op de technisch geschoolde leerlingen voor hun inzet bij de Luchtbeschermingsdienst. Het schoolprogramma werd er zelfs voor ingekort; de leerlingen mochten in 1941 een maand eerder hun diploma ontvangen.
Na de oorlog werd het onderwijs hervat. In 1950 bleek het aantal docenten dat in het Nederlands les kon geven echter ontoereikend.

Het Emmapark is inmiddels sinds lang omgedoopt in Taman Apsari. Er staat nu een enorm beeld van de eerste plaatselijke Indonesische leider, R.T. Soerjo. Achterin het park is nog een Boeddhabeeld te vinden uit het Majahapit-tijdperk. Van het Emma-monument geen spoor. We mogen aannemen dat het in 1942, nog geen vijf jaar na de bouw, door de Japanners in stukken werd geslagen. Het ‘baken tot in lengte der dagen’ was een kort leven beschoren.