Op 5 juli 1799 werd in Djokjakarta de beroemde kenner van de Javaanse taal en cultuur, Carel Frederik Winter, geboren. In 1806 verhuisde hij naar Soerakarta, omdat zijn vader er was aangesteld als ´translateur in de Javaansche taal´ bij het residentiekantoor. Al op 18-jarige leeftijd trad Carel Frederik bij het zelfde kantoor in dienst om later de functie van zijn vader over te nemen.

Winter´s Javaanse leraar was Raden Ngoro Ronggowarsito. Samen met hem heeft hij een Kawi-Javaans woordenboek samengesteld. De Kamus Kawi-Jawa in in 1880 door H.N. van der Tuuk uitgegeven. Behalve de Kawi-Jawa schreef Winter tal van artikelen over de Javaanse cultuur. Veel van die artikelen waren in het Javaans geschreven en werden door Taco Roorda (hoogleraar Javaans aan de Koninklijke Academie in Delft) naar het Nederlands vertaald.
Winter gaf tot 1843 les in de Javaanse taal en cultuur aan het Instituut voor de Javaansche taal. Het Instituut was in 1832 opgericht ‘om jongelingen in de gelegenheid te stellen, zoowel tot verkrijging van grondige kennis in gemelde taal, als om met de inlandsche grooten en mindere Javanen te kunnen omgaan en om hunnen denkbeelden in die taal te uiten en in schrift te stellen.’

In 1843 werd het instituut opgeheven en een jaar later belastte de Nederlandse regering Winter met de samenstelling van een uitgebreid etymologisch Javaans-Nederlands woordenboek. Uiteindelijk zou echter slechts een deel van het woordenboek gereedkomen, omdat Winter te veel andere verplichtingen had. Zo kreeg hij in 1846 de opdracht om een gedeelte van de Indische wetgeving in het Javaans te vertalen. In 1853 werd hij benoemd tot Ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw. 

Winter overleed op op 14 januari 1859, en werd begraven op het kerkhof Ledoksari in Soerakarta. In 1984, meer dan een eeuw later, namen zijn Javaanse vereerders het initiatief om het graf van Winter en zijn vrouw Jacoba Hendrika Logeman (overleden in 1828), over te brengen naar het graf van Raden Ngoro Ronggowarsito te Palar Klaten.

In De Locomotief van 22 maart 1867 verscheen een verslag van de totstandkoming van een aan Winter gewijd monument:

“Het gedenkteken ter ere van Carel Frederik Winter.
De jongste viering van ’s Konings jaardag werd te Soerakarta opgeluisterd door een plechtigheid, die voor Java tot de grote zeldzaamheden mag gerekend worden. Het was de onthulling van een gedenkteken ter ere van een gestorvene: niet van een vorst, een landvoogd of legerhoofd, maar van een nederig ambtenaar, een ‘inlands kind’ in de volste zin des woords, die van de wereld niets gezien had dan de binnenlanden van Java en geen andere opleiding genoten dan het lager onderwijs, dat daar in ’t begin van deze eeuw te vinden was, maar door eigen ijver op het gebied van taal- en letterkunde een eervolle naam wist te verwerven, een naam, die, bij alle wisseling van inzichten en vorderingen der wetenschap, in dankbaar aandenken verdient te blijven; van Carel Frederik Winter, in leven translateur voor de Javaanse taal te Soerakarta.
Het ligt niet in de bedoeling hier opnieuw over ’s mans verdiensten uit te weiden, (…) maar alleen om enig verslag te geven van de wijze, waarop de ingekomen bijdragen ter verering van Winter’s nagedachtenis besteed zijn.

Vooraf worde herinnerd, dat die bijdragen gezamenlijk een som van ƒ 4338,27 hadden opgeleverd, die, na aftrek van enige kleine uitgaven, voorlopig in obligaties van de Nederlandsch-lndische Escomptomaatschappij belegd werden, en wier verdere aanwending was toevertrouwd aan een commissie, bestaande uit de Pangeran Adipati Arjo Mankoe Negoro en de heren Dr. W. Palmer van den Broek, A. B. Cohen Stuart, T. A. F. van der Valk en F. W. Winter.
De heer Cohen Stuart, in februari 1861 met verlof naar Europa gaande, nam op zich, aldaar onderzoek te doen naar het beste gebruik, dat van de beschikbare middelen zou te maken zijn, en zo mogelijk tot de uitvoering te doen overgaan. Tot dat einde van de bekende portretten van de overledene in steendruk, benevens een paar zeer middelmatige proeven in dagguereotype en fotografie voorzien, wendde bij zich o.a. tot de beeldhouwer Eugène Lacomblé te ’s Hage, met de vraag, of die hulpmiddelen voldoende waren tot het ontwerpen van een gelijkende buste. Het werd, onder het oog van den heer Cohen Stuart, en met behulp van de aanwijzingen, die hij uit het geheugen geven kon, in klei beproefd; sprekende gelijkenis was langs die weg niet te bereiken, maar ten laatste bracht men het toch zover, dat het hoofd, inzonderheid van ter zijde gezien, voor dat van Winter kon doorgaan, en althans voor een profiel in reliëf een voldoende grondslag scheen op te leveren.

Toen de heer Cohen Stuart, met fotografische afbeeldingen van die buste en enige plannen ter keuze voor het gehele monument, in februari 1865 tijdelijk te Soerakarta terugkwam, was de plaats, waar het komen zou, nog in ’t onzekere. Het oorspronkelijk denkbeeld, dat zeker het naast voor de hand lag, om het op het graf van den overledene te plaatsen, was op onoverkomelijke bezwaren afgestuit, en bij gebreke van betere keus had men aanvankelijk gemeend, met goedkeuring der Regering daartoe gebruik te maken van het terrein der nieuwe kweekschool voor Javaanse onderwijzers, waarvan de aanbouw bevolen was; doch ook dit uitzicht kwam te vervallen door het sedert gerezen voornemen tot overplaatsing van die inrichting naar een andere residentie. Met erkentelijkheid werd daarom gebruik gemaakt van het welwillend aanbod van den toenmalige Resident van Soerakarta, de heer F. N. Nieuwenhuizen (thans lid van de Raad van lndië, om voor het gedenkteken de plaats in te ruimen waar het thans verrezen is, op het plein vóór het residentiehuis, vlak vóór aan de druk begane weg naar de Chinese kamp, en onder de schaduw van de Nederlandse vlag.

Zodra de vraag van de plaatsing beslist was, werd ook uit de aangeboden plannen, een keus gedaan, en tot de bestelling overgegaan. Zij werd in haar geheel door de heer Lacomblé ondernomen, en tegen ’t eind van 1864 afgeleverd aan de heer D. Hartevelt te Leiden (voorheen als lid van de firma Gebroeders Harteveld & Co. te Soerakarta gevestigd), wiens belangeloze diensten, aan de zaak bewezen, openlijke erkenning verdienen. Aan een bericht van zijne hand, in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 5 December 1864 No. 337 geplaatst ontlenen wij de volgende beschrijving van ’t volbrachte werk:

‘Het (monument) is van hardsteen en heeft de vorm van een vierkante kolom. Op een der vier zijden is een witmarmeren medaillon aangebracht, voorstellende de beeltenis van de overledene, omgeven door een krans van eikenloof, gevat in een strik, waaraan het ridderkruis der orde van de Nederlandse leeuw. Op het eerste basement onder het medaillon is een marmeren plaat, waarin met gouden letters naam, kwaliteit en data van geboorte en overlijden worden vermeld. (*) Aan de achterzijde is een omkranste lamp en daaronder in het Javaans, wat aan de voorzijde in het Nederduits staat. (§)
Het geheel is 3 el hoog, onder 1 el 28, en boven 1 el 08 breed, en staat op een onder basement, waarop een bronzen hek, aan ieder zijde 2 el 10.
Aan de bezwaren van financiële aard, die bij zulk soort van werken meestal nog iets groter worden, dan men ze aanvankelijk raamde, zijn de heren A. van Hoboken en Zonen te Rotterdam met hun bekende bereidwilligheid op edelmoedige wijze tegemoet gekomen, door vrij transport te verlenen voor het monument, dat, ruim 14.000 kilo weegt, in hun schip de Aeolus met kapitein N.J. de Fries, naar Soerabaja.
Het is mij een aangename taak die heren daarvoor openlijk dank te betuigen voor de Commissie tot het oprichten van het beschreven monument.’

Het gevaar van misrekening werd inderdaad ook hier niet geheel vermeden. Het monument zelf kwam bij aflevering op ƒ 2800, — te staan, waarbij nog ongeveer ƒ 600, — voor het hekwerk moest gevoegd worden. Met het overige hoopte men te volstaan voor de onkosten van vervoer van Soerabaja naar Soerakarta, voor fundering en oprichting, doch schoot nog voor een aanmerkelijk bedrag te kort, hetwelk de familie voor hare rekening nam, schoon zij reeds ruim haar aandeel had in de oorspronkelijke inschrijving.

In mei 1865 te Soerabaja, in elf kisten, ontscheept, kwam het monument, langs de bekende rivierweg, eerst in maart 1866 te Ngawi aan. Daar begonnen echter eerst de grootste moeilijkheden, door de mindere diepte van de rivier, die zich tot het vervoer van zulke zware lasten niet meer leent; maar in november was het monument te Soerakarta, niet zonder enige beschadiging, die evenwel door de bekwame hand van de architect Thijssen zoveel doenlijk hersteld werd. Ook hem heeft de Commissie te danken voor zijne belangeloze zorg aan de fundering en oprichting besteed.

In den voormiddag van 19 februari j.l., onmiddellijk na afloop van de publieke audiëntie ter gelegenheid van ’s Konings geboortedag, en in tegenwoordigheid van allen, die in ’t residentie-huis verenigd waren, om Z. M. de gewone hulde te brengen, nam de Resident Lammers van Toorenburg, zelf een van Winters waardigste leerlingen, eerst in ‘t Hollands en vervolgens in ’t Maleis, het woord, om zijne verdiensten in herinnering te brengen, en uit naam van zijne gedachtenis dank te betuigen aan allen, die, hetzij door geldelijke bijdragen of anderszins, hadden medegewerkt tot het eerbewijs, dat hem thans zou ten deel vallen.
Nadat vervolgens, onder begeleiding der muziek van het Corps van Mangkoe Negoro, het gedenkteken onthuld was, trad de zoon van den overledene, de heer C.F. Winter, gepensioneerd translateur voor de Javaanse taal, namens de familie op, en sprak, met de levendigste aandoening, ook zijn dank uit voor de zeldzame onderscheiding, aan de naam van zijn vader bewezen. De inhoud van beide toespraken is in ´t Solosche Weekblad Djoeroe Martani van 28 februari j.l., uitvoeriger wedergegeven.

Namens de Commissie voor de oprichting van ´t gedenkteken van Winter: A. B. COHEN STUART. Batavia, 8 maart 1867.

(*) In deze woorden: “Aan de nagedachtenis van Carel Frederik Winter, Ridder van de orde van den Nederlandsche Leeuw, Translateur voor de Javaansche taal, geboren te Djokjakarta 5 Julij 1799, overleden te Soerakarta 14 Januarij 1859, gewijd door zijne vrienden en vereerders.” Zo moest er althans staan; maar ongelukkig staat er voor het sterfjaar 1860 in plaats van 1859. Het is, zoals men ons eufemistisch doet opmerken en wij met leedwezen erkennen moeten, ‘niet de schuld van den heer Lacomblé’, maar men hoopt op de bekwaamheid van den heer Thijssen om de ware lezing nog te herstellen.
(§) De Javaanse inscriptie moet nog worden ingevuld.”

Aldus de uitgebreide toelichting op het monument voor Winter in De Locomotief. Van het monument zelf is geen duidelijke afbeelding bewaard gebleven. De omschrijving in De Locomotief geeft echter aanleiding te veronderstellen dat het gedenkteken zichtbaar is op een foto uit 1928 van een erepoort voor het residentiehuis:

We zien hier in het midden, op de achtergrond, “een vierkante kolom, met op een der vier zijden een witmarmeren medaillon, voorstellende [een] beeltenis, omgeven door een krans van eikenloof”. In 1928 stond het monument er dus nog. Van latere sporen is ons niets bekend.

x

Technische gegevens
Monument: Carel Frederik Winter, taalkundige
Locatie: voor het residentiehuis Soerakarta
Onthulling: 19 februari 1867
Opdrachtgever: particulieren uit Soerakarta
Ontwerp: Antoine Eugène Lacomblé
Uitvoering: onbekend
Duur: onbekend. In ieder geval nog aanwezig in 1928.

x
Bronnen
Soejadi Setjojoedo, Carel Frederik Winter (1799-1859),’Translateur voor de Javaansche taal’. In: Moesson, 1 augustus 2000.
Y.B. Saryanto Siswosoebroto, Carel Frederik Winter, de vader van de Javaanse pers. In: Moesson, 15 juli 1993.
De Locomotief, 22 maart 1867