De tijden waarin oorlogen werden gevochten zonder enige vorm van geestelijke zorg, liggen reeds ver achter ons. Ook in de Atjeh-oorlog, die vergeten koloniale strijd waarin Nederland duizenden van zijn militairen verloor, maar waarschijnlijk vele tienduizenden Atjehers het leven lieten, was geestelijke ondersteuning onontbeerlijk.

Geestelijken als pastoor Verbraak en dominee Thenu zijn onlosmakelijk verbonden met deze krijg. Beiden kregen uiteindelijk daarvoor een monument, Verbraak zelfs twee: één bij leven, in Koetaradja, en één na zijn overlijden, in Bandoeng. Het eerste, in 1908, werd als volgt aangekondigd in de Sumatra Post, op 30 september 1904:

“Een militair vestigt er in de Soerabajasche Courant de aandacht op dat de heer H. C. Verbraak, pastoor te Koetaradja, den 24e maart 1905 zeventig jaren oud zal zijn en geeft in overweging, de brave grijsaard, die zoveel beeft gedaan om de soldaat in Atjeh het leven draaglijker te maken, die zo menig stervensuur heeft verzacht, op die dag een blijk van erkentelijkheid aan te bieden. Een commissie daarvoor zal zeker talrijke blijken van instemming vinden.”

De gedachte werd opgepikt en overgenomen door de militaire superieuren. In 1907, het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië:

“Men deelt ons mede: De 23 mei j.l. verliet de bekende en algemeen beminde pastoor H. C. Verbraak Atjeh, om na ruim 33 jaren werkzaam te zijn geweest, elders de zo zeer verdiende rust te genieten. Reeds voor het vertrek van deze geestelijke rees bij den Civiel en Militair Gouverneur van Atjeh en Onderhorigheden, Generaal- Majoor G. C. E. Van Daalen, het denkbeeld om als hulde voor alles wat pastoor H. C. Verbraak voor Atjeh gedaan heeft, en ter blijvende herinnering aan de vele verdiensten van deze alom bekende Atjeh figuur, een bronzen buste te doen plaatsen in de pastorie te Kota Radja. Thans heeft zich, op uitnodiging van den Civiel en Militair Gouverneur, daar ter plaatse een comité gevormd tot verwezenlijking van voornoemd denkbeeld. Ongetwijfeld zullen, vooral in Nederlands-Indië, velen er prijs op stellen om door ene bijdrage aan het tot stand komen van dat huldeblijk mede te werken. Men gelieve die te zenden aan : het pastoor Verbraak comité Koeta Radja. De vervaardiging der levensgrote buste op voetstuk van graniet zal worden opgedragen aan de beeldbouwer Bart van Hove, Hoogleraar aan ’s Rijks Academie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam.”

Weer een jaar later was het dan zo ver. Uit de Sumatra Post, 29 juni 1908:

“’t Was een eigenaardige maand, roezemoezig zonder drukte; veel gebeurtenissen en weinig emotie. Om te beginnen – en bij wijze van uitzondering – een werk des vredes, namelijk de onthulling van het borstbeeld van Pastoor Verbraak; het zal zeker wel niet nodig zijn om hier nog veel te zeggen van diens handel en wandel, hoe hij van het begin van den Atjeh oorlog tot en met medio 1907 hier heeft vertoefd, werkend als priester, als altruïstisch mens bovenal; wat zorg hij had voor de gewonden; choleralijders opzocht en troostte, kortom een buitengewone toewijding betoonde aan ieder mens, die leed naar ziel of lichaam, en hierbij niet vragende naar geloof.

Nadat hij Atjeh verlaten had, om zijn welverdiende rust te gaan genieten – als ten minste zo’n man ooit rust – vormde zich op initiatief van Generaal van Daalen een comité, om een blijvend gedenkteken, tevens stoffelijk blijk van waardering, voor pastoor Verbraak op te richten.

Daartoe vloeiden ruime bijdragen toe uit geheel Indië en uit Nederland, het plan kon geheel en op onbekrompen wijze worden ten uitvoer gelegd, en zo gebeurde het, dat in de vroegen morgen van 28 Mei het borstbeeld van de achtenswaardige man werd onthuld.

Het bescheiden monument bestaat uit een donkere buste, treffend van gelijkenis, rustend op een zwart marmeren voetstuk, dragende in vergulde letters het opschrift: Pastoor H. C. Verbraak. Atjeh 1873—1907. Zijn Vereerders. De onthulling, waarbij, zonderling genoeg, de bataljonsmuziek enige opwekkende liederen deed horen, had slechts weinig publiek getrokken, zeer zeker ten gevolge van het afschuwelijke weer, want aan belangstelling ontbrak het bepaald niet. Daar de pastoor, d.w.z. de opvolger van pastoor Verbraak, op dienstreis was, aanvaardde de assistent-resident Rijckmans het gedenkteken namens de katholieken. Het monument staat op de openbare weg, voor de pastorie, omdat de bisschop bezwaren had tegen de plaatsing in de tuin der pastorie, zoals de commissie aanvankelijk voornemens was.”

Van dit monument hebben we enkele afbeeldingen gevonden in een foto-album van pater Chrysologus Timmersmans.

Bekend is, dat het borstbeeld van Verbraak in Koetaradja  lange tijd werd gekoesterd.  Uit de Sumatra Post, 28 maart 1935:

“Sumatra. Pastoor H.C. Verbraak. Herdenking van zijn geboortedag. 1835 – Koeta Radja -1935. Onze correspondent te Koeta Radja schrijft: Op plechtige wijze is de geboortedag van de alom bekende Soldaten-pastoor H.C. Verbraak te Koetaradja herdacht. De kranslegging voor het borstbeeld, dat op 28 Mei 1909 te Koetaradja werd onthuld, had maandag jl.om 9 uur ’s morgen plaats. Wij merkten kransen op van: de Europese Onderofficieren Vereniging „Ons Aller Belang”, Afdeling St. Ignatius, Katholieke Sociale Bond, Militaire Sport Vereeniging, Indo Europees Verbond, Troepenmacht A.& O. & S.0.K., Officiers Vereniging afdeling Koetaradja.

Aanwezig waren zowel civiele als militaire autoriteiten. Kol. Bongers voerde het woord en schetste in het kort het leven en de verdiensten van Pastoor Verbraak. Hij sprak eveneens de hoop uit, dat de paus deze bijzondere pastoor, die algemeen beschouwd wordt als een der edelste priesters, eens als heilig zal verklaren vanwege zijn buitengewone verdiensten. Verder defileerden nog alle leerlingen van de Pastoor Verbraak-school voor het borstbeeld, waarna de plechtigheid ten einde liep. Pastoor Verbraak werd op 24 maart 1835 te Rotterdam geboren. Nadat hij op 19 september 1869 tot priester werd gewijd werd bij in 1872 benoemd tot apostolisch missionaris in Indië. Als eerste standplaats werd hem Padang aangewezen, waar hij tot juni 1874 verbleef. Zijn volgende standplaats was Koetaradja, waar hij gedurende 20 onafgebroken jaren heeft gewerkt. Deze 20 jaren van harde arbeid kenmerkten hem als een bijzondere persoonlijkheid. Waar hulp nodig was, daar was Pastoor Verbraak. Men zag hem in de gevechtsvelden, waar hij zijn zegenend werk te midden van een kogelregen verrichtte, men zag hem in cholerahospitalen waar bij kans liep op besmetting. Kortom, hij was een steun voor allen, ongeacht de maatschappelijke stand en geloofsbelijdenis. Zijn zegenend en heilbrengend werk werd bekroond met het ridderkruis van de Nederlandse Leeuw. Later werd bij door de Koningin benoemd tot Officier in de orde van Oranje Nassau en werd hij tevens begiftigd met de Atjeh medaille en het Ereteken van belangrijke krijgsbedrijven. Nadat Pastoor Verbraak nog 5 jaren op Padang had gezeten verhuisde hij naar Magelang, waar hij op 1 Juni 1917 in de ouderdom van 82 jaar stierf.  Zijn hartenwens op Peutjoet te Koetradja te worden begraven te midden zijner strijdmakkers werd echter niet vervuld.

Dominee Thenu vertelt

Ik ben van 1894 tot 1907 steeds in de nabijheid geweest van Pastoor Verbraak en heb ik hem leren kennen als een persoonlijkheid zoals er misschien geen tweede bestaat, aldus de heer Thenu in een gesprek met onze correspondent. Met hem is een mens van de edelste soort heengegaan. Ik heb steeds de grootste bewondering gehad voor zijn persoonlijkheid, voor zijn onuitputtelijk geduld, voor zijn streven zijn medemensen de behulpzame hand aan te bieden.  Helaas hebben vele ´kwajongens´ (zoals Thenu mensen, die pastoor Verbraak min of meer in de nek hebben gezien, aanduidt) van zijn te grote goedheid misbruik gemaakt. Ik weet met beslistheid te zeggen, dat Pastoor Verbraak duizenden guldens heeft uitgeleend en op enkele uitzonderingen na werd hem het geleende bedrag nimmer teruggegeven. Sommigen dreven het zo ver, dat ze zelfs om postzegels bij de Pastoor kwamen vragen. Dertien jaren heb ik met hem samengewerkt en ik heb veel met hem meegemaakt. …Op een dag werd een zware tyfuslijder, die stervende was, uit Seulimeum in het hospitaal te Koetaradja gebracht. lk herkende in hem iemand, die tijdens periodieke bezoeken aan Seulimeum, geregeld bij mij in de kerk kwam en nam dan ook aan dat die man protestant was. Toen ik dan ook zag, dat Pastoor Verbraak hem de laatste sacramenten wilde toedienen, verzocht ik hem dat werk aan mij over te laten, aangezien de man protestant was. Groot was mijn ontsteltenis, toen ik van de vrouw van de inmiddels begraven man vernam, dat haar echtgenoot katholiek was, en slechts bij mij in de kerk kwam om mijn preken te horen. Ik ben toen onmiddellijk naar Pastoor Verbraak gegaan om hem hierover in te lichten en heb ik hem gevraagd het mij niet kwalijk te nemen. ´Hoe kan ik iemand kwalijk nemen, die meende zijn plicht te doen´, het antwoord van dien edele pastor en hij presenteerde mij een grote Manilla sigaar.”

Wat later van dit borstbeeld van Verbraak is geworden? Volgens de verhalen waren de Atjehers niet alleen boos op de Nederlanders, maar al even boos op de Japanners. Toen deze laatsten ordonneerden dat niet alleen het hek van de Nederlandse begraafplaats Peutjoet gesloopt moest worden om te worden omgesmolten voor het Japanse oorlogsindustrie, maar ook bronzen borstbeelden als die van Van Heutsz, Verbraak en Thenu, schijnt een inwoner van Koetaradja deze beelden in het geheim van hun sokkel te hebben gelicht en ze in de Atjeh rivier te hebben verborgen. Het borstbeeld van Van Heutsz staat inmiddels in Arnhem, de beide andere naar het schijnt op de gerenoveerde Peutjut-begraafplaats. (bron: Archeologie Magazine, 2010)

Bronnen:

Foto-album Chrysologus Timmersmans, Katholiek Documentatiecentrum Nijmegen, KDc, ALFO 1110,  AFBK-3c9548 / AFBK-3c9552/ AFBK-3c10273.

Sumatra Post, 30 september 1904, 28 maart 1935

Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië

Sumatra Post, 29 juni 1908

Archeologie Magazine 2010.

Met dank aan Maaike Derksen, Rijksuniversiteit Nijmegen

x